Αντώνης Καραβασίλης
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Δ. ΣΤΑΜΟΣ Ένας Αρχαίος του μέλλοντός μας
(Το παρόν κείμενο αποτελεί μεταγραφή ομιλίας που έγινε από στήθους και, ως εκ τούτου, διατηρεί έντονα στοιχεία προφορικότητας).
Θα επιχειρήσω να μιλήσω για τον Παναγιώτη Στάμο με τη βοήθεια και προσωπικών βιωμάτων, γιατί γνωριζόμασταν από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 και είχαμε την τύχη, μαζί με κάποιους άλλους, πολλοί εκ των οποίων παρευρίσκονται σε αυτή την αίθουσα, να θητεύσουμε δίπλα στον Παναγιώτη και αυτή η μαθητεία νομίζω ότι μας διαμόρφωσε όλους.
Θέλω επίσης να αναφερθώ και στις επιρροές από άλλους συγγραφείς, που δέχτηκε ο Παναγιώτης Στάμος, συγγραφείς για τους οποίους μας μιλούσε συχνά ο ίδιος και είχαμε την τύχη να ανακαλύψουμε με τη δική του πολύτιμη συνδρομή.
Να δώσω μια εξήγηση, καταρχάς, για τον τίτλο που έδωσα στην αποψινή μου παρέμβαση. Πριν από λίγες μέρες, όταν μου ζητήθηκε επιτακτικά να δώσω ένα τίτλο, είπα, κάπως βιαστικά: «Παναγιώτης Στάμος, ένας Νέος Αρχαίος Έλληνας». Είχα κατά νου να το επεξηγήσω ως εξής: ο Παναγιώτης, με την αρχαιομάθεια του, με τη βαθιά του γνώση της Αρχαίας Ελλάδας, τη γνώση την αληθινή που είχε μετουσιώσει σε τρόπο του ζην, έμοιαζε ως ένας Αρχαίος Έλληνας ανάμεσά μας.
Θέλω να ανασκευάσω τον τίτλο αυτόν διότι, διαβάζοντας πάλι τα βιβλία του ώστε να προετοιμαστώ για την αποψινή ομιλία, διάβασα παράλληλα και ορισμένα κείμενα ενός άλλου συγγραφέα, που είχε βαθιά επηρεάσει τον Παναγιώτη και τον οποίον αξίζει να θυμηθούμε μαζί με αυτόν. Αναφέρομαι στον Γιώργο Μανιάτη. Οι περισσότεροι, που γνωρίσαμε τον Παναγιώτη Στάμο, γνωρίζουμε και το Μανιάτη, αλλά υπάρχουν σίγουρα νεότεροι άνθρωποι οι οποίοι τον αγνοούν. Και είναι καιρός να τον φέρουμε και αυτόν στη μνήμη μας. Όλους αυτούς πρέπει να τους τιμάμε. Γιατί ο Γιώργος Μανιάτης έπεσε και αυτός θύμα της συνωμοσίας σιωπής, της ίδιας που βάρυνε και τον Στάμο. Ο Μανιάτης είναι συνομήλικός του Παναγιώτη. Φτωχό παιδί, με καταγωγή από τη Λακωνία, έφυγε νέος, ανήλικος ακόμα, να δουλέψει στα ανθρακωρυχεία του Βελγίου. Εκεί, δηλώνοντας ψεύτικη ηλικία, κατετάγη στη Λεγεώνα των Ξένων, σε μια πολύ δύσκολη περίοδο − ήταν τότε που η Αλγερία προσπαθούσε να κατακτήσει την ανεξαρτησία της και εμαίνετο ο γαλλοαλγερινός πόλεμος. Η Λεγεώνα των Ξένων, επίλεκτο σώμα του γαλλικού στρατού, βρισκόταν πάντοτε στην πρώτη γραμμή. Ο Μανιάτης δραπέτευσε από τη Λεγεώνα των Ξένων και την εμπειρία από τη θητεία του σε αυτό το στρατιωτικό σώμα τη δημοσίευσε στις αρχές της δεκαετίας του ’60 σε ένα περιοδικό της εποχής, τους Δρόμους της ειρήνης. Αργότερα εκδόθηκε και σε βιβλίο από τις εκδόσεις Κέδρος αρχικά και στη συνέχεια επανεκδόθηκε από την Εστία. Τώρα νομίζω ότι είναι εξαντλημένο το βιβλίο αυτό όπως και τα περισσότερα του Μανιάτη. Στη δεκαετία του ’60 εργάστηκε ως συντάκτης στην εφημερίδα Ελευθερία. (Η Εθνική Βιβλιοθήκη έχει ψηφιοποιήσει τα σώματα πολλών εφημερίδων από τα τέλη του 19ου αιώνα και υπάρχει το πλήρες σώμα της εφημερίδας Ελευθερία από το 1944 μέχρι το 1967. Εκεί μπορεί να αναζητήσει κανείς και να βρει τα κείμενα που είχε δημοσιεύσει ο Μανιάτης, από το 1963-64 μέχρι τη δικτατορία.)
Αναφέρομαι κάπως εκτενώς στον Γιώργο Μανιάτη γιατί θεωρώ τη συμβολή του στη διαμόρφωση του πνεύματος του Παναγιώτη Στάμου ιδιαίτερα αποφασιστική. Κατόπιν, στη διάρκεια της δικτατορίας, ο Μανιάτης πήγε στη Γαλλία όπου παρακολούθησε μαθήματα στο πανεπιστήμιο ως ελεύθερος ακροατής. Πήγε στη Χιλή, συμμετείχε τότε στο κίνημα του Αλιέντε και επανέκαμψε στην Ελλάδα πριν το τέλος της δικτατορίας, κι άρχισε να δημοσιεύει κάποια βιβλία, πάντα στις εκδόσεις Κέδρος. Αναφέρω χαρακτηριστικά ορισμένους τίτλους: «Ο Μίδας βασιλιάς έχει αυτιά γαϊδάρου ή εκατέρωθεν της ουσίας», «Έξεργα», «Objet sans valeur» και, τέλος, η «Πρώτη αγάπη». Στη συνέχεια επιδόθηκε σε μιαν άλλη, άκρως ενδιαφέρουσα ερευνητική δραστηριότητα, την οποία έχει ο ίδιος χαρακτηρίσει ως «Αρχαιολογία της ακοής». Υπάρχει στο youtube, για όσους ενδιαφέρονται, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ, όπου βλέπουμε τον Μανιάτη να παραδίδει μαθήματα μουσικής, με άξονα την Αρχαία Ελλάδα, αναδεικνύοντας αυτό που έμεινε αναλλοίωτο στο πέρασμα των αιώνων και των χιλιετιών: τον μουσικό ρυθμό των εννέα ογδόων, ο οποίος απαντά στον Όμηρο και φτάνει μέχρι τις μέρες μας στο ρεμπέτικο τραγούδι. Ο Γιώργος Μανιάτης γνωριζόταν με τον Παναγιώτη. Όσοι συναναστρεφόμασταν τον Παναγιώτη εκείνα τα χρόνια, τον θυμόμαστε να αναφέρεται στον Μανιάτη χαρακτηρίζοντάς τον «γίγαντα». Ήταν μια λέξη που ερχόταν συχνά στο στόμα του Παναγιώτη όταν ήθελε να αποτίσει φόρο τιμής σε κάποιον που εκτιμούσε ιδιαίτερα. «Είναι γίγας της σκέψης», έλεγε.
Έρχομαι τώρα να κάνω τη σύνδεση με τον τίτλο της ομιλίας. Λέει ο Μανιάτης: «Η υποστήριξη των Αρχαίων Ελλήνων και των Αρχαίων Ελληνικών όπως την γνωρίσαμε είναι, εκτός από άλλοθι ανυπαρξίας, αρχαιοκαπηλία. Η μόνη νοητή υποστήριξη των Αρχαίων Ελλήνων και των Αρχαίων Ελληνικών είναι να γεννήσουμε Αρχαίους του μέλλοντος και να γράψουμε Νέα Ελληνικά που στο μέλλον θα είναι Αρχαία Ελληνικά». Θα προτιμούσα, λοιπόν, σαν τίτλο της ομιλίας μου, να βάλω: «Παναγιώτης Στάμος, ένας Αρχαίος του μέλλοντός μας».
Έγραψε επίσης, ο Μανιάτης: «Έλληνας είναι όχι όποιος ελληνικά μιλάει, αλλά όποιος ελληνικά μιλάει τα ελληνικά του». Και επίσης: «Η έλευση ενός λαού στην ύπαρξη εκ νέου και η είσοδός του στην ιστορία για δεύτερη φορά είναι η ουσία, το πυρηνικό γεγονός της Ελλάδος σήμερα και ασφαλώς η μόνη σκέψη που μπορεί να θερμάνει ψυχές και να στηρίξει τη νομιμότητα της ύπαρξής μας». Η ιδέα της γέννησης εκ νέου μιας χώρας ή ενός προσώπου είναι ανιχνεύσιμη και στο έργο του Παναγιώτη. Σκοπός μας στη ζωή, έλεγε, είναι να γεννηθούμε για δεύτερη φορά, δηλαδή να γεννηθούμε πραγματικά, διότι τους γονείς δεν τους επιλέξαμε, μας έφεραν στον κόσμο, αλλά εμείς πρέπει να επιλέξουμε να ξαναγεννηθούμε με το σπαθί μας.
Η επιρροή του Γιώργου Μανιάτη είναι εμφανέστατη. Στο πρώτο βιβλίο του Παναγιώτη, το Λόγος Ανθηρός, κάποιες εμμονές του Γιώργου Μανιάτη σε σχέση με τη μουσική είναι διαρκώς παρούσες στις σελίδες του. Το πρώτο αυτό το βιβλίο είναι ένα δοκίμιο που θα μπορούσε να φέρει τον τίτλο «Ελληνικό Μανιφέστο». Είναι ένα κείμενο το οποίο θα άξιζε να μελετάται στα σχολεία. (Τυχερά τα παιδιά της Γερμανικής Σχολής που είχανε δάσκαλο τον Παναγιώτη). Το κείμενο αυτό, όπως γράφει ο ίδιος, «είναι μια διακήρυξη μουσικών, ερωτικών και πολιτικών δικαιωμάτων, δηλαδή εξοικείωση του ανθρώπου στον άνθρωπο.» Ένα είδος ανθρωπολογίας. Θίγονται όλα τα καίρια θέματα: πολιτικά, υπαρξιακά, ερωτικά. Εδώ διακρίνεται η σταδιακή απομάκρυνση του Παναγιώτη από τον μαρξισμό. Ο Παναγιώτης, σημειωτέον, ήταν αριστερός, και έμεινε αριστερός ως το τέλος, αλλά πραγματικός αριστερός. Νομίζω ότι είναι αντιληπτό αυτό που θέλω να πω. Βεβαίως, σε μεταγενέστερα κείμενά του, η κριτική που κάνει στον Μαρξ είναι καταλυτική, και απομακρύνεται εντελώς απ’ αυτόν.
Ένα μικρό απόσπασμα ακόμη από το Λόγος Ανθηρός, που δείχνει τη δύναμη του κειμένου: «… λέξεις χιλιοειπωμένες, ξεπαρθενεμένες: αλήθεια, δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια, ήθος, ελευθερία, κυρίως αυτή για την οποία τρέφω ένα πάθος ασίγαστο, τις έντυσα με το πραγματικό τους, επικίνδυνο ένδυμα, να ηχούν, σ’ αυτή την εποχή της ψευδοευημερίας και της θεομηνίας των μετρίων, σα σήματα κινδύνου, γιατί είχαν γίνει αγνώριστες από την καθημερινή τους εκπόρνευση… ». Ακόμη: «Η Ελλάδα όμως μόνο ως σπίθα και σπίθισμα πνεύματος μπορεί να υπάρξει, έτσι άλλωστε υπήρξε ώς τα σήμερα και όχι ως χώρος, αφού για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα ο χώρος αυτός δεν απετέλεσε ποτέ χώρα, δηλαδή κράτος.»
Έχουμε λοιπόν την εμφάνισή του Παναγιώτη με αυτό το δοκίμιο, το 1983. Έπειτα από μια περίοδο αποχής από τη συγγραφική δραστηριότητα, εισέρχεται στο χώρο την ποίησης με την Κυοφορία σιωπής. Όμως αυτή είναι μια προσωρινή είσοδος, μία παρένθεση. Γιατί το αμέσως επόμενο βιβλίο είναι ένα βιβλίο στοχασμού. Ο Παναγιώτης αφιερώνεται ολοκληρωτικά στην ποίηση και βρίσκει το τελικό του ύφος όταν εκδίδει στη συνέχεια το Σκιάς ποίκιλμα κι έπειτα τις υπόλοιπες ποιητικές συλλογές του, Ενδοχώρα της ανάγκης κ.λπ.
Η Κυοφορία σιωπής έχει κατά τη γνώμη μου αρκετές επιρροές από τον Σεφέρη — τον Σεφέρη τον εκτιμούσε ο Παναγιώτης ιδιαίτερα, όπως άλλωστε και τον Βάρναλη. Εδώ θα μου επιτρέψετε μία παρένθεση: ο Παναγιώτης αναφερόταν πάντα στις μεγάλες του αγάπες στο χώρο του πνεύματος και της λογοτεχνίας. Τους Αρχαίους Έλληνες βεβαίως, γενικά, αλλά ειδικότερα τους προσωκρατικούς, στους οποίους είχε μιαν ιδιαίτερη αδυναμία — ένα είδος προσωκρατικού ήταν και ο ίδιος άλλωστε. Τον Σοφοκλή, τον Όμηρο βέβαια, και άλλα κείμενα που μας έκανε να ανακαλύψουμε και τα οποία δεν γνωρίζαμε από την εγκύκλιο παιδεία. Το περίφημο Περί ύψους του Λογγίνου, για παράδειγμα, ήταν ένα βιβλίο στο οποίο αναφερόταν ξανά και ξανά.
Αν αφήσουμε τους παλιούς, τους αρχαίους, στη νεότερη εποχή υπάρχουν συγγραφείς που ανακαλύψαμε μέσω του Παναγιώτη και στους οποίους καλό είναι να επανερχόμαστε, γιατί διατηρούμε μέσω αυτών τη μνήμη του Παναγιώτη, ο οποίος μας ενδιαφέρει πρωτίστως. Παράδειγμα, ο Τζωρτζ Τόμσον. Τον θυμόμαστε να αναφέρεται πάλι και πάλι στο Προϊστορικό Αιγαίο, στο Αισχύλος και Αθήνα κ.λπ. Ο σπουδαίος Παναγής Λεκατσάς ήταν επίσης ένας από τους συγγραφείς στον οποίο αναφερόταν συχνά. Ο Γιώργος Μανιάτης ασφαλώς, και πολλοί άλλοι. Και, το συζητάγαμε προηγουμένως, καλό θα ήταν ο «Όμιλος Φίλων του Παναγιώτη Στάμου» σε συνεργασία ενδεχομένως με τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Λεβαδείας να διοργανώσει αναγνώσεις αυτών των συγγραφέων, παράλληλα με το έργο του Παναγιώτη, για να φανούν και οι επιρροές και οι υπόγειες διασυνδέσεις.
Η Κυοφορία σιωπής, λοιπόν, είναι μια ποιητική συλλογή πριν την ώρα της. Θα αρκούσε βεβαίως, όπως είπε και ο κ. Καργάκος προηγουμένως, αυτή και μόνη για να καταξιώσει τον Παναγιώτη ως σπουδαίο ποιητή. Υπήρξαν πολλοί λόγοι που αυτό δεν επετράπη. Ένας από αυτούς, δυστυχώς, και χρησιμοποιώ την έκφραση του κ. Καργάκου, ήταν ότι ο Παναγιώτης είχε εναντίον του την αρχαιομάθειά του. Είναι τόσο τραγικό να το λέει κανείς αυτό, αφού σήμερα, ελπίζω όχι για πολύ, το να επικαλείσαι τους αρχαίους έλληνες είναι πολιτικώς μη ορθό. Σε κατατάσσει ενδεχομένως στην κατηγορία των ανθρώπων που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «αρχαιο−βαρεμένους» και λίγοι στέκονται να δουν πώς κανείς προσεγγίζει και με τι τρόπο αυτήν την βαρύτιμη κληρονομιά. Τα βιβλία του Παναγιώτη Στάμου είναι γραμμένα και τυπωμένα με το πολυτονικό σύστημα — ήταν αναφανδόν υπέρ του πολυτονικού και παραθέτει πλήθος υποστηρικτικά επιχειρήματα στο πρώτο του βιβλίο. Πέραν αυτού, τα βιβλία του έχουν μία τυποτεχνική εμφάνιση που σπάνια συναντάμε στις μέρες μας. Τα είχε φροντίσει ένας μάστορας της τυπογραφίας, ο Αιμίλιος Καλιακάτσος.
Μετά την Κυοφορία σιωπής έχουμε το Αδήλων όψις. Εδώ, ο Παναγιώτης αλλάζει ρότα και, στους στοχασμούς με αφοριστικό ύφος που περιέχει αυτό το βιβλίο, ξεδιπλώνει τη σκέψη του η οποία φτάνει μερικές φορές σε εσχατιές. Εκείνη την περίοδο γνωρίζεται με έναν πολύ σημαντικό στοχαστή, έναν από τους σπουδαιότερους, όχι μόνο σε ελληνικό αλλά και πανευρωπαϊκό επίπεδο, τον Παναγιώτη Κονδύλη. Στο τυπογραφείο του Καλιακάτσου μαζεύεται μια παρέα γύρω από τον Παναγιώτη Κονδύλη, ο οποίος εκείνο τον καιρό επιμελείται μιαν εξαιρετική σειρά των εκδόσεων στιγμή. Η σειρά λέγεται Στοχασμοί και εκδίδονται, μεταξύ άλλων, για πρώτη φορά στα ελληνικά, βιβλία κάποιων γάλλων συγγραφέων που είναι γνωστοί ως moralistes (ηθολόγοι). Ο πιο γνωστός εξ αυτών είναι ο Μονταίνιος, αλλά υπάρχουν και άλλοι όπως ο Σαμφόρ, ο Λα Μπρυγιέρ, ο Λα Ροσφουκώ, ο Ριβαρόλ. Αυτούς τους μεταφράζει ο Παναγιώτης Κονδύλης στις εκδόσεις στιγμή. Ο Παναγιώτης Στάμος είναι ένας από τους ανθρώπους που συμμετέχουν σε αυτή την ομάδα.
Ο Κονδύλης, αν ζούσε, διότι δυστυχώς έφυγε πολύ νέος το 1998, δεν ήταν καν 55 − 56 χρόνων, θα είχε γράψει για τον Παναγιώτη. (Μία παρένθεση για τον κ. Καργάκο: Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσο ευγνώμων ήταν ο Παναγιώτης απέναντί σας, μας το έλεγε ευθαρσώς, γιατί ήσασταν ο μόνος γνωστός από τον πνευματικό κόσμο, ο οποίος πήρε την πένα του και έγραψε αυτά που έγραψε. Του δώσατε πολύ μεγάλη χαρά. Αυτό πρέπει να το ξέρετε, το ξέρουμε όλοι όσοι μιλάγαμε μαζί του. Αλλά, βλέπετε, είχε εναντίον του την αρχαιομάθειά του και δεν συμμετείχε σε αυλές και σε πάσης φύσεως συντροφίες.)
Στο Αδήλων όψις, λοιπόν, έχουμε π.χ., για να μην μακρηγορούμε, μια καταλυτική κριτική του μαρξισμού, και των κριτικών. Βέβαια, αναζητούσε να του κάνουν κριτική αλλά ο ίδιος για τους κριτικούς ήταν αρκετά αιχμηρός. Γράφει (μιλώντας για τον εαυτό του): «… Δυνήθηκε να τους πείσει για την Ελληνική ιθαγένεια της Μούσας, αυτό αφορά μόνο τους κοινωνούς αυτού του χειρο-νομηθέντος λόγου και μάλιστα σε βαθμό δικαιώματος προσωποπαγούς. Στα πλαίσια αυτά θα πρέπει ενδεχομένως και να κριθεί, αν και δεν ενδείκνυται, γιατί λόγος αυτάρκης δεν έχει ανάγκη φερέτρου, ούτε καν κριτικού. » Ή, ακόμη: «Ο κριτικός επιτρέπει στο έργο να προβάλει, να “ξεμυτίσει”. Ο ίδιος υποχωρεί πίσω από το έργο, κρύβεται, είναι άρρινος∙ ρινηλάτης μεν άλλα άρρινος ή το πολύ ρινότμητος (ολόκληρος αυτοκράτωρ υπήρξε ρινότμητος!): αναπνέει βέβαια, όχι όμως το οξυγόνο του έργου. Το έργο δεν πρέπει να ασφυκτιά παρά μόνο δίπλα σε άλλα έργα, όμοια ή ανώτερα, πού αποτελούν και τον κανόνα του∙ τότε νιώθει άβολα. Ο κριτικός ενδείκνυται να ασφυκτιά, μερικοί μάλιστα το δείχνουν αυτό ταυτίζοντας, άθελά τους ίσως, την κριτική με την πέψη!».
Με τον Μαρξ έρχεται πλέον η ρήξη: «Ο Μαρξ ανανέωσε στα Νεότερα Χρόνια το ανθρώπινο αίνιγμα και τη “λύση” του. Ως Εβραίος όμως και Γερμανός ζύμωσε το δανεικό του ιδανικό: τη σωτηρία του ανθρώπου, με γερμανική μαγιά. Επειδή όμως γνώριζε μόνο ένα ποτάμι κι αυτό με μία όχθη: τον Ιορδάνη (παραγωγικές δυνάμεις) και μία θάλασσα: τη Νεκρά (παραγωγικές σχέσεις), το νέκρωσε! Δεν είναι βέβαια ο τελευταίος! ‘Ο Ιορδάνης και η Νεκρά Θάλασσα πάντα υπάρχουν! »
Εκείνο τον καιρό διαβάζει επίσης έναν συγγραφέα γαλλο-ρουμανικής καταγωγής, τον Σιοράν, του οποίου μια φράση βάζει μότο στο Αδήλων όψις. Είναι μια καταπληκτική φράση, που θα μπορούσε να είναι ένας άλλος ορισμός της ποιήσεως. Γράφει ο Σιοράν, αναφερόμενος στο αφοριστικό ύφος, ότι «αυτό αποτελεί τον ελάχιστο συμβιβασμό με τη γραφή και την ελάχιστη προδοσία της σιωπής».
Μετά το Αδήλων όψις επανερχόμαστε στην ποίηση. Τον Παναγιώτη ενδιέφερε πάντα η ουσία χωρίς φιοριτούρες, χωρίς περιττά πράγματα. Εδώ πλέον φτάνουμε στην πεμπτουσία, το απόσταγμα της ουσίας, που είναι η ποίηση. Εδώ αρχίζουν να αραιώνουν οι άμεσες αναφορές στην αρχαιοελληνική γραμματεία. Βέβαια η αρχαιογνωσία υπάρχει διαρκώς από κάτω. Ο λόγος του αποκτά λυρισμό με επιρροή της δημοτικής ποίησης. Σας διαβάζω ένα μικρό κομμάτι μονάχα στην Ενδοχώρα της ανάγκης που για μένα είναι το κορυφαίο βιβλίο του.
Μ’ ένα μικρό φτερούγισμα μ’ ένα μικρό λυχνάρι
ένα πετάρισμα απαλό γαληνεμένη αύρα
και στου πανόπτη πολικού και στην Πούλια τη βυζάστρα
στ’ ουρανού την αγκαλιά γέρνεις την ξελογιάστρα
Και παρακάτω ο στίχος:
χωρίς υφάντρα ό αργαλειός χωρίς Ιθάκη ο νόστος
Είναι στίχοι ανθολογίας!
Θέλω να τελειώσω με ένα άλλο ποίημα από το Ιδού η φύτρα, πνευματική παρακαταθήκη με αυτοβιογραφικά στοιχεία, ένα πολύ συγκινητικό ποίημα:
ΣΤΕΡΝΗ ΜΟΥ ΓΝΩΣΗ
δίπλωσε τα φτερά του
στο γέρμα τα ματόκλαδα
αρμυρό το φως της μέρας
με της μνήμης αρμενίζει το κεντρί
στα πλούσια τα χλωρολείβαδα
των παιδικών του ονείρων
πετράδια τα χείλη
πορφυρένια τα χαμόγελα
αγράμπελη ο κόρφος
φεγγαρόλουστη η ακρογιαλιά
κι άρχισε ξανά να βλέπει
παρθενικό το βλέμμα
τρυφερό το χαμόγελο
μειλίχιο το δάκρυ
το τελευταίο δάκρυ
το τελευταίο χαμόγελο
το τελευταίο βλέμμα
στερνή μου γνώση ρόδο αμάραντο
Και κλείνοντας, θα μου συγχωρήσετε την ασέβεια να κάνω μια μικρή παράφραση, να προσθέσω έναν στίχο σε ένα πολύ γνωστό τετράστιχο του Οδυσσέα Ελύτη, αλλά θα το αποτολμήσω γιατί ο Παναγιώτης το αξίζει:
Όπου και να σας βρίσκει το Κακό, αδελφοί,
όπου και να θολώνει ο νους σας,
μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό,
μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη
και μνημονεύετε Παναγιώτη Στάμο!
Ευχαριστώ.