Του Νίκου Κατσαώρα // ομιλία στην Εκδήλωση Μνήμης 27/10/2016 – Λιβαδειά
Τι θα μπορούσε, αλήθεια, να πει κανείς για τον ποιητή που με τρόπο αφοριστικό διατύπωσε ένα στίχο-καθρέπτη του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού;
«Το ελληνικό μέτρον είναι το πένθος του λόγου»
έχει γράψει ο Παναγιώτης Στάμος
Όμως είμαστε εδώ για να μη μείνει άδηλο το πένθος της απώλειάς του. Και ενώ η βαρύτητα κάθε ανθρώπινης απώλειας είναι σχεδόν καταμετρημένη, το βάρος εκείνης ενός δασκάλου δεν προσμετράται εύκολα, είναι ειδικό. Τουλάχιστον έτσι το βίωσα, γιατί την ιδιότητα αυτή είχε ο Παναγιώτης για μένα. Κι ενώ ο ίδιος ήλπιζε μόνο να του τυχαίνουν καλύτεροι δάσκαλοι, δηλ. μαθητές, σε τι μπορούν να ελπίζουν όσοι θήτευσαν δίπλα του μετά την απώλειά του;
Εκτός της αγοράς όπου θορυβούν οι ατάλαντοι, ενεργούσε στις παρυφές της πνευματικής ζωής του τόπου. Εξαιρετικά σημαίνων με τη λάμψη του έργου, της σκέψης και του ήθους του, λειτουργούσε κι επιδρούσε όπως ο Σωκράτης σπέρνοντας τη γόνιμη αμφιβολία. Και με αρωγό το ιδιαίτερο χιούμορ που τον διέκρινε υπήρξε δάσκαλος και πνευματικό καταφύγιο για πολλούς.
Για δε την ιδιότητα του ποιητή που τον χαρακτήριζε αρκεί η σχετική αναφορά στο πρώτο του βιβλίο:
«Είμαι περίεργος να μάθω σε ποιο σχολείο φοίτησε ο Μακρυγιάννης, για τον Όμηρο φυσικά δε ρωτάω, γιατί αυτός δεν προσφέρει γνώσεις, αλλά υποκαθιστώντας το Θεό, παράγει τη γνώση και τον κόσμο με το μόνο τρόπο που ο κόσμος γίνεται κόσμιος, δηλ. την ποίηση».
Άρχισα να τον γνωρίζω και συν τω χρόνω αναπτύχθηκε μια σχέση μαζί του, που για μένα υπήρξε καθοριστική, κατά τους χρόνους της μεταπολιτεύσεως.
Η ατμόσφαιρα και το κλίμα της εποχής είναι λίγο σε πολύ γνωστά.
Η πρώτη ουσιαστική επαφή εκτυλίχθηκε σε μια ταβέρνα στο Πέρα Χωριό, μια καλοκαιρινή βραδιά και κάποιοι από σας ήσασταν παρόντες, περίπου δέκα άτομα. Η συζήτηση περιστρεφόταν στα τότε κομματικά του τόπου. Κραυγές και ψίθυροι για τα κομμάτια και θρύψαλα της Αριστεράς βαρβάριζαν στο τραπέζι κι ο Παναγιώτης την έστρεψε αλλού. Αφού πρώτα συνέδεσε το θέμα με τους αρχαίους Έλληνες κλασικούς, κατόπιν εστίασε αποκλειστικά εκεί, κι όταν αναφερόταν στο Θουκυδίδη, αποτόλμησα να διατυπώσω κι εγώ μιαν άποψη, που μόνον άποψη δεν ήταν.
Τελειώνοντας…σχεδόν είχα κατανοήσει το ατόπημα από το οξύ και συνάμα παραινετικό του βλέμμα.
Έτσι μ’ έκανε να νοιώσω το χαμένο χρόνο.
Αριστερά μου σε μια καρέκλα είχα αφήσει μια στοίβα κομματικών φυλλαδίων που διένειμα τότε κι ο Παναγιώτης καθόταν δεξιά μου.
ΕΚΕΙ ΤΟΝ ΕΝΙΩΘΑ ΠΑΝΤΑ
Έσκυψα το κεφάλι και με ταυτόχρονες αναδρομές στο παρελθόν, όχι μόνο κατάλαβα την απώλεια του χρόνου, αλλά και άρχισα να υποψιάζομαι ότι είχα πέσει σε κώμα. Κάπως έτσι ξεκίνησε ο απογαλακτισμός μου από τα κομματικά.
Έκτοτε λειτουργούσε ως ο αφανής μου δάσκαλος!
Τις βραδιές που ετοιμαζόμουν στο σπίτι για τα μαθήματα της επομένης, όσες φορές συναντούσα δυσκολίες – τις περισσότερες – αποτεινόμουν στον Παναγιώτη. Ιδιαιτέρως για τον ΕΠΙΤΑΦΙΟ και την ΑΝΤΙΓΟΝΗ. Κάποια μακρόσυρτα τηλεφωνήματα τα ενθυμούμαι ακόμη. Ενώ προσπαθούσα να αποσπάσω συγκεκριμένες απαντήσεις του για ν’ αγκιστρωθώ, δεν άλλαζε τρόπο, δηλαδή ήθος, λέγοντάς μου πάντα.
– «Δεν γνωρίζω τίποτα γι’ αυτό…ούτε για το άλλο», απαράμιλλος θιασώτης της σωκρατικής ειρωνείας. Έτσι γινόταν ποιητής ηθών, αφού με ανάγκαζε να ανιχνεύω σιγά-σιγά τους δικούς μου τρόπους. Προς το τέλος της συζητήσεως δε μ’ εγκατέλειπε αιωρούμενο.
– «Για ρίξε μια ματιά εκεί, κι εκεί…κι εκεί…»
Μήπως και ρίξω καμιά ματιά στο μάτι, όπως έχει πει ο Γιώργος Μανιάτης που τόσο θαύμαζε και εκτιμούσε.
Υπήρξε, λοιπόν, ηθο-ποιος χωρίς όμως, όπως ο ίδιος αναφέρει, να υποδύεται κανένα ρόλο.
Γινόταν στην καθημερινότητα δάσκαλος όχι μόνο δικός μου.
Δε θα ξεχάσω ποτέ, απ’ αυτές τις συζητήσεις, το χαρακτηρισμό του για τον ΕΠΙΤΑΦΙΟ του Θουκυδίδη. «Καινή Διαθήκη της Δημοκρατίας» τον αποκαλούσε. Αποκαλούσε έτσι το έργο που τη διδασκαλία του κατήργησαν με περισσή σπουδή οι σημερινοί κυβερνώντες, άμα τη αναλήψει των καθηκόντων τους.
Ούτε την άποψή του για τη ΤΡΑΓΩΔΙΑ που διατυπώνει με σαφήνεια στο πρώτο του βιβλίο.
«…αυτό τέλος πάντων είναι η Τραγωδία, η βαθύτερη σύλληψη του ανθρώπου, η εις τουναντίον μεταβολή, το πώς αυτή η μεταβολή των πραττομένων στα αντίθετά τους μπορούσε να είναι αναπαράστασις ευδαιμονίας, αυτό μόνον ο Αριστοτέλης το ήξερε, ενώ άλλοι απλώς το υποψιάζονται».
Κάποια χρονιά της δεκαετίας του ’90 κοινοποιήθηκε στα σχολεία μια εγκύκλιος για τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας. Υπεδείκνυε στους διδάσκοντες το μάθημα να προσπερνούν περιληπτικά τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και να αναφέρονται αναλυτικά στους Ευρωπαίους από τον 14ο αιώνα και μετά. Μεταξύ των διδασκόντων κι εγώ του ανέφερα το θέμα και μου είπε με παρρησία:
-«Να κάνεις το αντίθετο κι αν σου πουν ο,τιδήποτε να τους απαντήσεις ως εξής: το κάνω γιατί θα το κάνει ο Γκλιγκόρωφ στα Σκόπια!»
Σχεδόν κάθε συνάντηση μαζί του ήταν για μένα μία έκπληξη, και συν τω χρόνω μυήθηκα στον Αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό.
Τα τελευταία χρόνια, δε θυμάμαι πότε, σε μία απ’ αυτές παρόντος ενός κοινού φίλου πίναμε και συζητούσαμε. Εννοούμε ότι μιλούσε και κυριολεκτικά μας μάγευε. Ήταν παραμονές του Πάσχα, μάλλον τις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδος. Η συζήτηση γύρω από το προσφιλές θέμα. Το φιλοσοφικό υπόβαθρο της τραγικής ποιήσεως και η αρχαία Ελληνική φιλοσοφική σκέψη γενικά. Προς το τέλος της συζητήσεως και υπό το κλίμα των ημερών, δεν απέφυγα τον πειρασμό και τον ρώτησα:
-«Τόσα χρόνια μιλάμε και δεν έχουμε ακούσει τη γνώμη σου για το Θεό», του είπα. Κι εκείνος, αφού για λίγα δευτερόλεπτα έμεινε σιωπηρός, απάντησε:
-«Δε μου έχει ψιθυρίσει τίποτα γι’ αυτόν ο Εφέσιος.»
……………………………………………………………………………
Προς τιμήν του έχω αναρτήσει στο διαδικτυακό μου τόπο, «ΕΚΗΒΟΛΟΣ»:
το «Περί τοῦ Οἰδίποδος» από τη συλλογή «ΑΔΗΛΩΝ ΟΨΙΣ» και
το ποίημα «Ο βλεφουργός Όμηρος» από τη συλλογή «ΕΝΔΟΧΩΡΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ»
………………………………………………………………………………
Είχε πει κάποτε η Χάνα Αρέντ.
«Και στους πιο ζοφερούς καιρούς έχουμε το δικαίωμα να περιμένουμε μια έκλαμψη κι ότι μια τέτοια έκλαμψη ενδέχεται κάλιστα να έρθει από το αβέβαιο, τρεμουλιάρικο και συχνά ασθενικό φως, που ορισμένοι άνθρωποι θ’ ανάψουν με τη ζωή και το έργο τους».
Σ’ αυτούς ανήκει ο ελικώνιος πρέσβυς των Μουσών Παναγιώτης Στάμος, και πάντα θα μας συντροφεύει στον αστροδίαιτο ουρανό της ποίησής του!